Đối với đa số người, cụm từ “huyết áp tăng vọt” khá trừu tượng, vì bình thường chỉ khi đo bằng máy chúng ta mới biết con số thay đổi như thế nào. Trên thực tế, nhiều người chỉ cảm nhận được một số dấu hiệu như đau đầu, chóng mặt, mặt nóng bừng, căng nặng vùng cổ – gáy, tim đập nhanh, hồi hộp, ù tai hoặc nặng mắt khác hẳn ngày thường mà không biết đó có thể là biểu hiện của huyết áp đang tăng cao. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn vì sao huyết áp có thể tăng đột ngột, các nguyên nhân thường gặp phía sau, mức độ nguy hiểm và cách xử lý – phòng ngừa phù hợp, để biết khi nào nên bình tĩnh theo dõi, khi nào cần đi khám sớm.

Tăng huyết áp đột ngột là gì? Khi nào được xem là “tăng đột ngột”?

Trong thực hành lâm sàng, “tăng huyết áp đột ngột” thường được hiểu là tình huống huyết áp đang nằm trong khoảng ổn định quen thuộc của bạn, nhưng trong một thời gian ngắn lại tăng vọt lên cao hơn rõ rệt. Điều này có thể xảy ra trong vài phút đến vài giờ, thường gắn với một yếu tố khởi phát như căng thẳng, quên thuốc, ăn mặn, uống rượu… chứ hiếm khi “tự nhiên mà có”.

Cần phân biệt tình trạng này với việc huyết áp tăng khi gắng sức hay khi lo lắng quá nhiều, leo cầu thang, tập thể dục… Đây là phản ứng sinh lý, huyết áp có xu hướng trở về mức quen thuộc sau khi nghỉ ngơi. Ngược lại, khi huyết áp tăng cao hơn hẳn so với chỉ số hàng ngày, không giảm nhiều sau khoảng 30 phút nghỉ ngơi và kèm theo cảm giác khó chịu, chúng ta cần nghĩ đến cơn tăng huyết áp đột ngột và cố gắng nhận diện nguyên nhân gây ra.

Nhóm nguyên nhân do dùng thuốc huyết áp không đúng cách

Ở người đang điều trị tăng huyết áp, thuốc là “van điều áp” giúp giữ huyết áp ổn định. Chỉ cần dùng thuốc không đều hoặc tự ý thay đổi, huyết áp rất dễ tăng trở lại.

Các tình huống thường gặp:

• Quên uống thuốc, uống thất thường: bận rộn, đi công tác,… làm thuốc hết tác dụng nhưng không được bổ sung đúng giờ, huyết áp bật tăng trở lại.

• Tự ý giảm liều hoặc đổi giờ uống: tự giảm từ 2 viên còn 1 viên, đổi giờ uống cho “tiện” mà không hỏi bác sĩ khiến huyết áp dao động.

• Ngưng thuốc đột ngột: thấy huyết áp bình thường rồi tự ngưng, đặc biệt sau thời gian dùng lâu, có thể gây cơn tăng huyết áp đột ngột trên nền vốn đã cao sẵn.

Các nguyên nhân khiến huyết áp tăng đột ngột

Thuốc khác, thực phẩm chức năng và chất kích thích

Ngoài thuốc huyết áp, nhiều loại thuốc và các loại thực phẩm chức năng cũng có thể làm huyết áp tăng nhanh mà người bệnh không để ý.

Một số nhóm cần lưu ý:

• Thuốc giảm đau, chống viêm, corticoid, thuốc cảm – cúm: có thể giữ muối, nước, co mạch, làm huyết áp nhích lên rõ, nhất là khi dùng nhiều ngày.

• Thuốc tránh thai, liệu pháp nội tiết, thuốc thần kinh: thay đổi nội tiết, tác động lên hệ thần kinh, từ đó làm huyết áp dễ cao hơn.

• Thực phẩm chức năng, thực phẩm bổ sung, nước tăng lực: có thể chứa cafein hoặc chất kích thích liều cao, gây tim đập nhanh, mạch co, huyết áp tăng.

• Cà phê, rượu bia quá nhiều trong thời gian ngắn: dùng trong ngày, đặc biệt buổi tối, dễ gây cơn tăng huyết áp thoáng qua nhưng mức khá cao.

Căng thẳng cấp tính, hoảng loạn và các tình huống cảm xúc mạnh

Cảm xúc là “công tắc” rất mạnh của hệ tim mạch. Khi bị kích thích quá mức, huyết áp thường tăng vọt trong thời gian ngắn.

Các tình huống điển hình:

• Stress do công việc, tranh cãi, áp lực gia đình: cơ thể tiết hormone stress, tim đập nhanh hơn, mạch co lại, huyết áp tăng.

• Cơn hoảng loạn, lo âu dữ dội: người bệnh cảm giác bồn chồn, hồi hộp, khó thở, huyết áp thường tăng cao tạm thời trên nền vốn đã cao.

• Cơn đau cấp (đau răng, đau cơ khớp, chấn thương…): đau mạnh kích hoạt phản ứng “báo động”, huyết áp tăng để đối phó, nhất là ở người lớn tuổi.

Chế độ ăn uống, rượu bia và giấc ngủ

Những gì bạn ăn, uống và cách bạn ngủ mỗi ngày đều ảnh hưởng trực tiếp đến sự ổn định của huyết áp.

Một số thói quen đáng chú ý:

• Ăn quá mặn, nhiều thực phẩm chế biến sẵn: lẩu, đồ hộp, xúc xích, dưa mắm, nước chấm quá mặn… làm cơ thể giữ nước, tăng thể tích máu, huyết áp tăng.

• Uống nhiều rượu bia trong một buổi: uống dồn, uống quá chén khiến tim phải làm việc nhiều, huyết áp dao động, có lúc vọt rất cao.

• Thiếu ngủ, thức khuya, làm ca đêm: hệ thần kinh luôn căng thẳng, huyết áp khó “hạ ga” về ban đêm, dễ xuất hiện cơn tăng huyết áp vào sáng sớm.

Bệnh lý nền và rối loạn nội tiết gây tăng huyết áp đột ngột

Ở một số người, cơn tăng huyết áp là “tín hiệu” báo bên dưới đang có bệnh lý tim, thận hoặc nội tiết cần được tìm ra sớm.

Các nhóm bệnh thường gặp:

• Bệnh thận (viêm cầu thận, hẹp động mạch thận, suy thận…): thận điều hòa muối, nước; khi bị tổn thương, huyết áp dễ cao và dao động thất thường.

• Bệnh tim mạch (bệnh mạch vành, suy tim, rối loạn nhịp): tim và mạch máu yếu đi, huyết áp lúc cao lúc thấp, dễ tăng vọt khi gắng sức hoặc xúc cảm mạnh.

• Rối loạn nội tiết (cường giáp, u tủy thượng thận, hội chứng Cushing…): hormone tăng quá mức làm tim đập nhanh, mạch co, huyết áp lên cao đột ngột.

• Thai kỳ, tiền sản giật – sản giật: phụ nữ mang thai có cơn tăng huyết áp bất thường cần đi khám ngay vì nguy cơ cho cả mẹ và bé.

Cách xử lý nhanh khi huyết áp tăng đột ngột tại nhà (dựa trên nguyên nhân)

Khi thấy huyết áp cao hơn hẳn mức quen thuộc, điều quan trọng nhất là giữ bình tĩnh, tránh hoảng loạn vì càng lo lắng thì huyết áp càng dễ tăng thêm. Bạn nên ngồi nghỉ ở nơi thoáng, hạn chế nói chuyện, hít thở chậm, sâu rồi đo lại huyết áp sau vài phút, đồng thời nhớ lại xem trước đó có quên thuốc, ăn mặn, uống rượu bia, dùng thuốc cảm – cúm hay trải qua căng thẳng gì không.

Tùy vào nguyên nhân nghi ngờ, có thể tham khảo một số cách xử lý tạm thời sau:

• Nếu nghi quên thuốc huyết áp:
  Chỉ uống bù theo hướng dẫn trước đó của bác sĩ, không tự ý gấp đôi liều; nếu còn băn khoăn, nên gọi cho bác sĩ hoặc cơ sở y tế đang theo dõi để được hướng dẫn cụ thể.

• Nếu vừa ăn rất mặn hoặc uống nhiều rượu bia, nước tăng lực:
  Dừng ngay các đồ ăn, thức uống này, uống nước lọc từng ngụm nhỏ, tránh vận động mạnh, theo dõi lại huyết áp sau 30–60 phút.

• Nếu liên quan stress, lo âu, cãi vã:
  Tạm rời khỏi tình huống gây căng thẳng, chọn tư thế ngồi/nằm thoải mái, tập thở chậm (hít sâu 4 giây – giữ 4 giây – thở ra 6–8 giây), có thể nghe nhạc nhẹ để cơ thể dịu lại.

• Nếu đang đau nhiều (đau răng, đau cơ khớp…):
  Có thể dùng thuốc giảm đau được bác sĩ đã kê trước đó, tránh tự mua thêm loại mới; nếu cơn đau không giảm, nên đến cơ sở y tế vì vừa cần kiểm soát đau vừa cần kiểm tra lại huyết áp.

Dù xử lý tại nhà, bạn vẫn nên đi khám sớm nếu huyết áp thường xuyên “nhảy số”, hoặc không tìm được nguyên nhân rõ ràng trong sinh hoạt.

Những sai lầm thường gặp khi tự xử lý cơn tăng huyết áp đột ngột

Nhiều người vì quá lo lắng nên áp dụng những cách truyền miệng, vô tình làm tình trạng khó kiểm soát hơn. Trước khi làm bất cứ điều gì, hãy tự hỏi: “Việc này có được bác sĩ từng dặn hay chỉ nghe người khác mách lại?”

Một số sai lầm thường gặp cần tránh:

• Tự ý tăng liều, uống gấp đôi thuốc huyết áp hoặc mượn thuốc của người khác:
  Huyết áp có thể tụt quá nhanh, gây choáng, ngã, giảm máu nuôi tim – não, rất nguy hiểm ở người lớn tuổi.

• Uống thêm đủ thứ “cho mau hạ áp”:
  Kết hợp nhiều loại thuốc hạ huyết áp, thuốc an thần, rượu, nước chanh… không theo phác đồ làm huyết áp dao động mạnh, khó tiên lượng.

• Dùng mẹo dân gian chưa được kiểm chứng:
  Các cách như uống thật nhiều nước chanh, uống rượu “cho giãn mạch”, xông hơi nóng, ngâm chân nước nóng… có thể làm tim đập nhanh, mạch giãn – co thất thường, không phải là phương pháp điều trị an toàn.

• Chỉ chăm chăm vào con số trên máy, bỏ qua nguyên nhân gốc:
  Mỗi lần cao là thêm thuốc hoặc đổi thuốc, nhưng không xem lại chế độ ăn mặn, uống rượu, thiếu ngủ, stress, thuốc đang dùng… khiến cơn tăng huyết áp cứ tái diễn mãi.

Theo PGS.TS.BS. Huỳnh Kim Phượng, chuyên khoa nội tim mạch, Phòng khám Đa khoa SIHG “Bất cứ hành động nào với thuốc (thêm, bớt, đổi hoặc ngưng) đều cần tham khảo ý kiến của bác sĩ chuyên khoa. Nếu huyết áp quá cao, không giảm sau nghỉ ngơi, hoặc bệnh nhân đang mang thai, hoặc có bệnh tim – thận – tiểu đường, hãy ưu tiên đến bệnh viện thay vì cố xử lý tại nhà.”

Các tình huống nên đi khám càng sớm càng tốt

Bạn nên chủ động đến khám bác sĩ tim mạch khi:

• Huyết áp tăng đột ngột lặp lại nhiều lần, dù đã cố gắng điều chỉnh ăn uống, ngủ nghỉ, giảm stress.
• Có sẵn bệnh nền như bệnh tim mạch, bệnh thận, đái tháo đường, rối loạn mỡ máu…
• Đang dùng nhiều loại thuốc khác nhau (giảm đau, corticoid, thuốc tâm thần, thuốc nội tiết…).
• Là phụ nữ mang thai ghi nhận huyết áp cao hơn bình thường.

Việc đi khám sớm giúp bác sĩ đánh giá liệu cơn tăng huyết áp có liên quan đến bệnh tim mạch, bệnh thận, rối loạn nội tiết hay không.

Kết luận

Tăng huyết áp đột ngột gần như luôn có lý do: dùng thuốc không đều, ăn quá mặn, uống nhiều rượu bia, lạm dụng cà phê/nước tăng lực, mất ngủ, căng thẳng kéo dài hoặc ẩn sau đó là bệnh tim, thận, rối loạn nội tiết, thai kỳ… Nhận diện đúng nhóm nguyên nhân giúp bạn biết mình cần thay đổi điều gì, khi nào có thể theo dõi thêm và khi nào nên đi khám sớm để tránh biến chứng cho tim, não, thận.

Nếu bạn thường xuyên bị “nhảy số” huyết áp, đừng chỉ tự xử lý tại nhà hoặc nghe theo mẹo truyền miệng. Hãy trao đổi trực tiếp với bác sĩ tim mạch và cân nhắc tầm soát tim mạch định kỳ để được đánh giá toàn diện và tư vấn phù hợp. Bạn có thể tham khảo gói khám tại SIHG tại đây:
👉 https://www.sihg.vn/dich-vu/goi-kham-tam-soat-tim-mach.html

Cố vấn chuyên môn cho bài viết

PGS.TS.BS. Huỳnh Kim Phượng là Bác sĩ chuyên khoa Nội tổng quát – Nội Tim mạch với hơn 35 năm kinh nghiệm trong thăm khám, chẩn đoán và điều trị.
Bác sĩ từng là Trưởng khoa Trung tâm Chăm sóc Sức khỏe theo yêu cầu – Bệnh viện Chợ Rẫy, đồng thời giảng dạy tại Đại học Y Dược TP.HCM, Đại học Y Phạm Ngọc Thạch và Đại học Y Dược Cần Thơ.
Hiện Bác sĩ là giám đốc y khoa tại Phòng khám Đa khoa SIHG Quận 7.
Xem thêm về Bác sĩ