Khi gặp người bị đột quỵ, bạn nên làm gì? Hãy dùng quy tắc F.A.S.T để nhận biết sớm, gọi 115 ngay, đặt bệnh nhân ở tư thế an toàn, không cho ăn uống, ghi nhớ thời điểm khởi phát và đưa đến cơ sở có khả năng cấp cứu đột quỵ trong “thời gian vàng” 4,5–6 giờ đầu.

“Thời gian vàng” 4,5–6 giờ là gì và vì sao quyết định kết cục bệnh nhân?

“Thời gian vàng” là khoảng vài giờ đầu kể từ khi xuất hiện triệu chứng đột quỵ. Trong giai đoạn này, não bộ đang thiếu máu hoặc chảy máu và mỗi phút trôi qua có thể khiến hàng triệu tế bào thần kinh bị tổn thương. Hành động càng sớm, khả năng bệnh nhân hồi phục càng cao và di chứng càng ít.

Tại cộng đồng, người chứng kiến thường chần chừ vài chục phút để “xem có đỡ không”, hoặc tự đưa đi khám bằng phương tiện cá nhân. Sự chậm trễ nhỏ cũng có thể làm lỡ cơ hội can thiệp kịp thời hoặc thiếu kiến thức Theo dõi y tế. Vì vậy, nguyên tắc quan trọng nhất là gọi 115 ngay khi nghi ngờ đột quỵ. Hệ thống cấp cứu sẽ hướng dẫn bước đầu, đồng thời đưa bệnh nhân đến nơi có khả năng xử lý phù hợp.

Một số điểm bạn cần nắm rõ để không bỏ lỡ “thời gian vàng”:

• Ghi nhớ thời điểm khởi phát: Thời gian bắt đầu triệu chứng là thông tin cốt lõi bác sĩ cần biết.

• Không đợi triệu chứng tự hết: Đột quỵ có thể dao động lúc nặng lúc nhẹ; việc “chờ thêm” làm trễ cấp cứu.

• Ưu tiên xe cấp cứu: Vừa rút ngắn thời gian, vừa đảm bảo theo dõi và hỗ trợ y tế trên đường đi.

Nhìn chung, “thời gian vàng” giúp tối ưu hóa cơ hội cứu sống và giảm di chứng về sau. Với người dân, cách tốt nhất để “giữ vàng” là nhận biết sớm – gọi cấp cứu sớm – đến bệnh viện  sớm.

Làm sao nhận biết người đang bị đột quỵ bằng quy tắc F.A.S.T?

Đột quỵ thường đến đột ngột, biểu hiện đa dạng. Quy tắc F.A.S.T giúp bạn kiểm tra nhanh và dễ nhớ:

• F – Face (Mặt): Méo miệng, rãnh mũi – má mờ, nụ cười xệ một bên.

• A – Arm (Tay / Chân): Yếu hoặc tê liệt một bên tay / chân; yêu cầu bệnh nhân giơ hai tay, một tay có thể tụt xuống.

• S – Speech (Nói): Nói khó, nói ngọng, dùng từ không đúng, khó hiểu lời người khác.

• T – Time (Thời gian): Thời gian là não. Nếu có bất kỳ dấu hiệu nào ở trên, gọi 115 ngay lập tức.

Dấu hiệu kèm theo có thể gồm đau đầu dữ dội đột ngột, lú lẫn, khó nuốt, mất thăng bằng rõ rệt. Bạn không cần khẳng định 100% mới gọi cấp cứu; chỉ cần nghi ngờ là đủ để hành động. Với người cao huyết áp, đái tháo đường, rối loạn mỡ máu, rung nhĩ, hút thuốc lá… rủi ro đột quỵ cao hơn; hãy đặc biệt cảnh giác nếu nhóm này xuất hiện dấu hiệu F.A.S.T.

Mẹo nhớ nhanh:
Hãy nghĩ “F.A.S.T – Hãy nhanh lên”. Vừa là chữ viết tắt, vừa nhắc bạn rằng mỗi phút đều quý giá.

Lưu ý an toàn:
Không tự chẩn đoán “tụt canxi”, “hạ đường huyết”, “trúng gió” và dùng thuốc hoặc sử dụng các biện pháp dân gian. Những xử lý này có thể đánh lạc hướng, làm chậm gọi cấp cứu.

Hướng dẫn xử lý tại chỗ – từng bước cụ thể để bảo toàn “thời gian vàng”

Bước 1 – Gọi cấp cứu 115 ngay lập tức

Đây là hành động quan trọng nhất. Bạn không cần chờ đủ mọi dấu hiệu mới gọi; chỉ cần một dấu hiệu thuộc F.A.S.T là đủ để kích hoạt cấp cứu. Tổng đài 115 sẽ hướng dẫn thêm trong lúc bạn hỗ trợ bệnh nhân.

Khi gọi, hãy nói chậm, rõ và theo trình tự:

• Địa chỉ cụ thể, mốc dễ nhận biết, số tầng / căn hộ.

• Triệu chứng quan sát được: méo miệng, yếu tay / chân, nói khó, mất thăng bằng, nhìn mờ…

• Thời điểm khởi phát (ước tính gần nhất nếu không chứng kiến trực tiếp).

• Bệnh nền, thuốc đang dùng, dị ứng (nếu bạn biết).

Để tiết kiệm thời gian, cử một người gọi 115 trong khi người khác hỗ trợ tư thế an toàn. Nếu ở nơi đông người, nhờ một người có kinh nghiệm sơ cứu hoặc bảo vệ tòa nhà cùng phối hợp.

Lưu ý: Tránh tự đưa đi bằng phương tiện cá nhân trừ khi không thể liên hệ 115. Xe cấp cứu có thiết bị theo dõi và nhân viên y tế đi kèm, giúp đảm bảo an toàn trên đường di chuyển.

Bước 2 – Giữ tư thế an toàn, bảo đảm đường thở – không cho ăn uống, không chích máu

Trong lúc chờ xe cấp cứu, mục tiêu là giữ đường thở thông thoáng, phòng sặc và hạn chế chuyển động không cần thiết.

• Đặt tư thế an toàn: Cho bệnh nhân nằm nghiêng (nghiêng trái được ưu tiên), đầu hơi nâng cao khoảng 30 độ. Nới lỏng cổ áo, thắt lưng, khăn quàng.

• Theo dõi hô hấp – ý thức: Kiểm tra nhịp thở, màu da, mức tỉnh táo. Nếu có bụi, dị vật, chất nôn trong miệng, nhẹ nhàng lau sạch.

• Không cho ăn uống bất kỳ thứ gì (nước, sữa, thuốc, kẹo) vì nguy cơ sặc rất cao khi bệnh nhân nuốt kém.

• Không châm cứu, không chích máu ở đầu ngón tay hoặc đình thái dương… Các biện pháp truyền miệng này không có lợi và làm mất “thời gian vàng”.

• Không tự dùng bất kỳ loại thuốc nào (kể cả aspirin hoặc thuốc còn dư ở nhà). Với đột quỵ xuất huyết, aspirin có thể làm tình trạng nặng hơn.

Nếu bệnh nhân ngừng thở hoặc không còn đáp ứng, tiến hành ép tim – hà hơi thổi ngạt theo nguyên tắc hồi sinh tim phổi cơ bản (CPR) nếu bạn được huấn luyện, đồng thời vẫn giữ liên lạc với 115 để được hướng dẫn.

Mẹo an toàn: Giữ không gian xung quanh thoáng, tránh đám đông vây kín. Che chắn vừa đủ để bệnh nhân không bị lạnh, đồng thời đảm bảo thông khí.

Bước 3 – Ghi nhớ và lưu lại thời điểm khởi phát

Thời gian khởi phát triệu chứng là dữ liệu then chốt giúp Bác Sĩ đánh giá hướng xử trí bệnh viện. Bạn có thể:

• Nhìn đồng hồ và ghi vào điện thoại hoặc mảnh giấy.

• Nếu không chứng kiến từ đầu, hỏi lần cuối cùng thấy khỏe mạnh bình thường (last known well).

• Ghi thêm dấu hiệu đầu tiên xuất hiện, mức độ nặng dần hay dao động để cung cấp cho ekip cấp cứu.

Mẹo nhớ: Tạo một “ghi chú nhanh đột quỵ” trong điện thoại với các mục: giờ khởi phát – dấu hiệu – bệnh nền – thuốc đang dùng – dị ứng. Khi cần, bạn chỉ việc điền nhanh.

Bước 4 – Hỗ trợ vận chuyển đến nơi có khả năng xử lý đột quỵ

Mục tiêu là đưa bệnh nhân đến bệnh viện có chuyên khoa đột quỵ / khoa thần kinh hoạt động 24 / 7. Ưu tiên xe cấp cứu 115 để được theo dõi trên đường.

Trong khi chờ xe:

• Chuẩn bị giấy tờ tùy thân, thẻ BHYT, toàn bộ thuốc đang dùng (nếu có).

• Mang theo danh sách bệnh nền (tăng huyết áp, đái tháo đường, rối loạn mỡ máu, rung nhĩ…), dị ứng thuốc, số liên lạc thân nhân.

• Sắp xếp người đi kèm biết rõ diễn tiến để báo cáo lại ngắn gọn – mạch lạc cho đội ngũ cấp cứu.

Tuyệt đối tránh: Tự lái xe, chở bằng xe máy, hoặc chọn điểm đến là cơ sở không có chuyên khoa đột quỵ. Việc “đổi cơ sở giữa đường” khiến mất thời gian và có thể làm bỏ lỡ cơ hội can thiệp trong “thời gian vàng”.

Checklist nhanh – 60 giây trước khi xe cấp cứu đến

• Xác nhận giờ khởi phát đã được ghi lại.

• Bệnh nhân đang ở tư thế nằm nghiêng, đầu hơi cao, thở đều.

• Không có dị vật (thức ăn, nước, thuốc…) trong miệng.

• Giấy tờ tùy thân – thuốc – BHYT – số liên lạc khẩn cấp sẵn sàng.

• Một người được phân công đi cùng để cung cấp thông tin cho Bác Sĩ.

Những điều không nên làm khi nghi ngờ đột quỵ – tránh mất “thời gian vàng”

Các hành vi tưởng là tốt nhưng lại làm hại bệnh nhân

Trong khoảnh khắc căng thẳng, nhiều người làm theo kinh nghiệm truyền miệng. Những hành động sau cần tuân thủ thực hiện vì chúng có thể làm nặng thêm tổn thương não hoặc làm mất cơ hội cấp cứu kịp thời:

• Không trì hoãn gọi 115. Đừng “đợi xem có đỡ không” hay tự theo dõi tại nhà.

• Không tự chở bằng xe máy hoặc tự lái ô tô. Rung lắc, chậm trễ, thiếu theo dõi y tế trên đường đi có thể gây nguy hiểm.

• Không cho bệnh nhân ăn uống (nước, sữa, thuốc, kẹo). Khả năng nuốt kém dễ gây sặc, tắc đường thở.

• Không dùng thuốc còn dư hoặc tự uống aspirin. Nếu là đột quỵ xuất huyết, aspirin có thể làm chảy máu nặng hơn.

• Không châm cứu, chích máu.... Những can thiệp này không giúp ích cho não.

• Không xoa bóp, bấm huyệt, kéo duỗi tay chân. Vừa tốn thời gian, vừa có thể gây chấn thương thêm.

• Không để bệnh nhân nằm ngửa phòng có nôn ói. Nằm nghiêng an toàn để tránh sặc.

• Không ép bệnh nhân đứng dậy, đi lại, tập vận động “cho mau khỏe”. Não đang thiếu oxy; vận động có thể làm nặng thêm triệu chứng.

• Không cho bệnh nhân uống rượu / bia, nước tăng lực, cà phê “cho tỉnh”. Các chất này không có lợi trong bối cảnh cấp cứu.

• Không để bệnh nhân “ngủ cho khỏe”. Ngủ có thể che lấp tiến triển triệu chứng, làm chậm đưa đi viện.

• Không tụ tập đông người, quay clip, tranh cãi. Hãy dành không gian thoáng, yên tĩnh để người hỗ trợ tập trung.

• Không che giấu thông tin (bệnh nền, thuốc đang dùng, thời điểm khởi phát). Cung cấp dữ liệu đầy đủ giúp Bác Sĩ đưa ra quyết định nhanh.

Những nguyên tắc “không làm” ở trên tưởng như nhỏ, nhưng trong cấp cứu đột quỵ, chúng giúp bạn bảo vệ đường thở – tuần hoàn – thời gian, là ba yếu tố giữ cơ hội hồi phục cho bệnh nhân.

Hãy nhớ: Trình tự an toàn gồm nhận biết F.A.S.T → gọi 115 → đặt tư thế an toàn → ghi giờ khởi phát → đưa đến nơi có khả năng xử lý. Bất kỳ thao tác nào khác chen ngang đều có nguy cơ lấy đi cơ hội của bệnh nhân.

Khi nào cần đi khám để phòng ngừa và theo dõi?

Sau sự cố hoặc khi từng có cơn thiếu máu não thoáng qua (TIA), bệnh nhân cần được đánh giá sớm các yếu tố nguy cơ: tăng huyết áp, đái tháo đường, rối loạn mỡ máu, rung nhĩ, hút thuốc lá, béo phì, ít vận động. Ngoài ra, nếu trong gia đình có người từng bị đột quỵ, bạn càng nên chủ động kiểm tra định kỳ.

Gợi ý: Khi có triệu chứng nghi ngờ hoặc thuộc nhóm nguy cơ, bạn nên đi khám tại cơ sở y tế uy tín để được tư vấn lối sống và theo dõi. Thông tin này nhằm mục tiêu tham khảo; trong tình huống cấp cứu đột quỵ, hãy luôn gọi 115 trước.