Xơ vữa động mạch vành là gì?

Xơ vữa động mạch là nguyên nhân phổ biến nhất của bệnh mạch vành. Trong quá trình này, cholesterol “xấu” (LDL), mỡ máu, tế bào viêm và mô xơ lắng đọng dần trong thành mạch, tạo thành các mảng xơ vữa. Ban đầu, người bệnh gần như không cảm nhận được gì. Theo thời gian, mảng xơ vữa làm lòng động mạch vành hẹp lại, thành mạch trở nên dày, cứng và kém đàn hồi, khiến dòng máu nuôi tim bị cản trở.

Nếu ví mạch máu như đường ống dẫn nước, thì xơ vữa giống như lớp cặn bám dày dần bên trong lòng ống. Khi cặn chiếm được một phần, dòng nước vẫn chảy được nhưng yếu hơn; đó là giai đoạn bệnh mạch vành mãn tính với các cơn đau ngực khi gắng sức. Khi mảng xơ vữa nứt vỡ, cục máu đông hình thành có thể làm tắc gần như hoàn toàn lòng mạch – giống như miệng ống bị nút kín – đây chính là cơ chế gây hội chứng mạch vành cấp, trong đó có nhồi máu cơ tim.

Nhiều nghiên cứu lớn cho thấy tăng LDL-cholesterol, tăng huyết áp, đái tháo đường, hút thuốc lá và béo phì là những yếu tố thúc đẩy xơ vữa diễn tiến nhanh hơn, làm mảng xơ vữa dễ mất ổn định và gây biến chứng nặng.

Bệnh động mạch vành mãn tính (thiếu máu cơ tim ổn định)

Ở giai đoạn mãn tính, mảng xơ vữa làm hẹp lòng động mạch vành nhưng chưa gây tắc hoàn toàn. Cơ tim vẫn nhận được máu nuôi khi nghỉ ngơi, nhưng khi gắng sức, nhu cầu oxy tăng lên mà dòng máu không tăng kịp, dẫn tới thiếu máu cơ tim tạm thời. Người bệnh vì thế có những cơn đau ngực “ổn định”, lặp lại theo một kiểu khá giống nhau trong thời gian dài.

Đặc điểm của bệnh mạch vành mãn tính

Bệnh mạch vành mãn tính thường tiến triển âm thầm, kéo dài nhiều tháng đến nhiều năm. Không ít người chỉ xem những cơn đau ngực thoáng qua là “mệt vì tuổi tác” hoặc “do làm việc nặng”, cho tới khi triệu chứng trở nên rõ hơn hoặc xuất hiện một cơn đau ngực cấp nặng.

Những điểm thường gặp gồm:

• Đau hoặc tức nặng ngực khi gắng sức: cơn đau xuất hiện khi leo cầu thang, đi bộ nhanh, mang vác nặng, lên dốc, trời lạnh hoặc xúc động mạnh.

• Vị trí và tính chất đau: đau vùng sau xương ức hoặc ngực trái, cảm giác nặng, bóp nghẹt, đè ép, đôi khi nóng rát; ít khi là đau nhói sắc ở một điểm nhỏ.

• Cơn đau ngắn và giảm khi nghỉ: đa số cơn đau chỉ kéo dài vài phút rồi giảm dần khi người bệnh ngừng gắng sức hoặc dùng thuốc giãn mạch vành ngậm dưới lưỡi.

• Có thể lan: cảm giác đau/tức có thể lan lên cổ, hàm, vai trái, cánh tay trái hoặc ra sau lưng.

Kiểu cơn đau xuất hiện khá giống nhau trong các lần khác nhau (về hoàn cảnh khởi phát, cảm giác, thời gian) nên được gọi là “thiếu máu cơ tim ổn định”.

Triệu chứng không điển hình trong bệnh mạch vành mãn tính

Không phải ai cũng có cơn đau ngực rõ ràng. Một số người, đặc biệt là phụ nữ và người lớn tuổi, có thể chỉ có những biểu hiện khá mơ hồ:

• Cảm giác nặng ngực, khó chịu vùng ngực hoặc thượng vị khi đi bộ nhanh, làm việc hơi quá sức hoặc sau bữa ăn quá no.

• Nhanh mệt, hụt hơi hơn trước trong các hoạt động thường ngày (leo cầu thang, đi chợ, làm việc nhà).

• Cảm giác “không còn sức như trước”, phải dừng lại nghỉ giữa chừng khi làm những việc từng làm rất thoải mái.

Chính vì tính chất mơ hồ này, bệnh mạch vành mãn tính dễ bị bỏ qua, cho tới khi có biến cố cấp tính như nhồi máu cơ tim.

Hội chứng mạch vành cấp – khi mảng xơ vữa nứt vỡ

Hội chứng mạch vành cấp là tình trạng thiếu máu cơ tim cấp tính, nặng, thường do mảng xơ vữa trong động mạch vành bị nứt vỡ đột ngột. Tại chỗ nứt vỡ, cục máu đông hình thành và có thể làm tắc gần như hoàn toàn lòng mạch, khiến một vùng cơ tim bị thiếu máu nghiêm trọng. Nếu không được tái thông mạch vành kịp thời, vùng cơ tim đó sẽ hoại tử – đây chính là nhồi máu cơ tim.

Đau ngực trong hội chứng mạch vành cấp

Đau ngực trong hội chứng mạch vành cấp thường dữ dội hơn nhiều so với cơn đau thắt ngực ổn định. Người bệnh hay nhớ rất rõ “cơn đau khác hẳn mọi lần trước”.

Một số đặc điểm gợi ý:

• Cường độ và thời gian: đau ngực rất mạnh, cảm giác bị bóp nghẹt, đè nặng hoặc như “có vật nặng đè lên ngực”, kéo dài trên 20–30 phút, không giảm hoặc chỉ giảm rất ít khi nghỉ ngơi.

• Hoàn cảnh xuất hiện: có thể xuất hiện khi nghỉ ngơi, lúc nửa đêm, sáng sớm hoặc sau một kích thích mạnh về thể lực hay cảm xúc.

• Lan và kèm triệu chứng toàn thân: cơn đau thường lan lên cổ, hàm, vai, tay trái, có khi ra sau lưng; đi kèm vã mồ hôi lạnh, buồn nôn, nôn, chóng mặt, choáng váng.

Trong một số trường hợp, đặc biệt ở người lớn tuổi hoặc có bệnh nền đái tháo đường, cơn đau có thể không quá dữ dội, hoặc chỉ là cảm giác khó chịu, nặng ngực, nhưng lại kèm khó thở nhiều, vã mồ hôi và mệt lả. Dù biểu hiện thế nào, đây đều là tình huống cần đi cấp cứu ngay.

Các dạng hội chứng mạch vành cấp

Về mặt chuyên môn, hội chứng mạch vành cấp được chia thành một số dạng khác nhau, nhưng với người bệnh, điểm chung là đều là tình trạng cấp cứu tim mạch:

• Đau thắt ngực không ổn định: cơn đau giống đau thắt ngực ổn định nhưng xuất hiện dày hơn, nặng hơn, kéo dài hơn, có thể xảy ra cả khi nghỉ; nguy cơ tiến triển thành nhồi máu cơ tim rất cao.

• Nhồi máu cơ tim không ST chênh (NSTEMI): cơ tim đã bắt đầu hoại tử nhưng dấu hiệu trên điện tâm đồ không quá điển hình, cần kết hợp men tim và các xét nghiệm khác để chẩn đoán.

• Nhồi máu cơ tim ST chênh (STEMI): một dạng nhồi máu cơ tim nặng, với tắc động mạch vành gần như hoàn toàn; điện tâm đồ có hình ảnh ST chênh lên đặc trưng, cần tái thông mạch vành càng sớm càng tốt.

Điểm quan trọng nhất với người bệnh là: dù thuộc dạng nào, hội chứng mạch vành cấp luôn là cấp cứu, và thời gian từ khi khởi phát cơn đau đến khi được điều trị càng ngắn, khả năng bảo tồn cơ tim và giảm biến chứng càng cao.

Thiếu máu cơ tim thầm lặng trên nền xơ vữa

Không phải lúc nào thiếu máu cơ tim cũng có triệu chứng rõ rệt bằng những cơn đau ngực rõ ràng. Ở một số người, đặc biệt là bệnh nhân đái tháo đường hoặc người cao tuổi, cảm nhận đau có thể bị giảm đi; khi đó, cơ tim vẫn thiếu máu nhưng người bệnh hầu như không thấy đau, hoặc cảm giác đau rất mơ hồ. Đây được gọi là tình trạng thiếu máu cơ tim thầm lặng.

Ai dễ bị thiếu máu cơ tim thầm lặng?

Trong thực tế, thiếu máu cơ tim thầm lặng thường gặp ở những nhóm sau:

• Người đái tháo đường: đường huyết cao lâu ngày có thể làm tổn thương các dây thần kinh cảm giác, khiến khả năng cảm nhận đau giảm đi.

• Người cao tuổi: hệ thần kinh phản ứng kém nhạy hơn, nhiều khi chỉ còn cảm giác mệt và yếu.

• Người đã từng bị nhồi máu cơ tim hoặc can thiệp mạch vành: vùng cơ tim đã tổn thương, cách “biểu hiện” đau có thể thay đổi.

• Ngoài ra còn một số nhóm người khác như phụ nữ tiền mãn kinh, người có ngưỡng chịu đau cao…

Ở những người này, bệnh mạch vành do xơ vữa vẫn diễn tiến, nhưng bệnh nhân dễ bỏ sót vì thường có triệu chứng rất nhẹ chỉ có thể phát hiện khi đo điện tim.

Biểu hiện kín đáo nhưng không vô hại

Dù không đau ngực rầm rộ, thiếu máu cơ tim thầm lặng vẫn gây ra những hậu quả không nhỏ. Người bệnh thường:

• Cảm thấy mệt nhanh hơn khi làm việc quen thuộc, nhưng nghĩ là “do tuổi già” hoặc “do ít vận động”.

• Thấy hụt hơi khi đi bộ nhanh hoặc leo cầu thang, nhưng không nghĩ đến tim vì không đau ngực.

• Đôi khi có choáng nhẹ, vã mồ hôi thoáng qua, nhưng không tìm được lý do rõ ràng.

Nếu không được phát hiện và điều trị, tình trạng thiếu máu cơ tim lặp đi lặp lại có thể làm suy giảm dần chức năng bơm máu của tim, dẫn tới suy tim hoặc tạo điều kiện cho các cơn nhồi máu cơ tim xảy ra mà người bệnh không hề được chuẩn bị.

Ai dễ mắc bệnh mạch vành do xơ vữa?

Nhìn chung, bất kỳ ai có xơ vữa động mạch vành đều có nguy cơ, nhưng một số nhóm đối tượng dễ mắc bệnh hơn và thường bị nặng hơn. Đa số họ hội tụ nhiều yếu tố nguy cơ “cộng dồn” với nhau.

Nhóm nguy cơ cao

Trong thực hành lâm sàng, bác sĩ thường đặc biệt chú ý tới những người:

• Trung niên và cao tuổi, đặc biệt nam trên 45 tuổi, nữ sau mãn kinh.

• Có tăng huyết áp, rối loạn mỡ máu, đái tháo đường, nhất là nếu đã mắc nhiều năm.

• Hút thuốc lá hoặc đã hút trong thời gian dài.

• Thừa cân – béo phì, vòng bụng lớn, ít vận động.

• Có tiền sử gia đình mắc bệnh mạch vành sớm.

Ở những người này, việc xuất hiện bất kỳ triệu chứng nghi ngờ nào – từ đau ngực gắng sức nhẹ cho đến hụt hơi mới xuất hiện – đều nên được xem là tín hiệu để đi khám tim mạch sớm.

Vì sao cần phát hiện sớm giai đoạn xơ vữa?

Phần lớn biến cố nặng nề như nhồi máu cơ tim, suy tim, đột tử xảy ra khi mảng xơ vữa đã phát triển lớn, mất ổn định hoặc đã gây tắc mạch cấp. Nếu đợi đến lúc đó mới phát hiện, cơ hội bảo tồn cơ tim và chất lượng sống sẽ hạn chế hơn rất nhiều.

Ngược lại, nếu phát hiện bệnh mạch vành do xơ vữa ở giai đoạn mãn tính, khi bệnh nhân mới chỉ có đau ngực gắng sức hoặc triệu chứng nhẹ, bác sĩ có thể phối hợp thuốc điều trị, kiểm soát huyết áp, mỡ máu, đường huyết và điều chỉnh lối sống để làm chậm tiến triển xơ vữa, ổn định mảng xơ vữa và giảm nguy cơ xảy ra hội chứng mạch vành cấp về sau.

Kết luận

Bệnh mạch vành do xơ vữa bắt nguồn từ các mảng xơ vữa tích tụ trong thành động mạch vành, làm lòng mạch hẹp dần rồi có thể tắc nghẽn, gây đau thắt ngực khi gắng sức ở giai đoạn mãn tính và nhồi máu cơ tim khi mảng xơ vữa nứt vỡ, hình thành cục máu đông. Một số trường hợp thiếu máu cơ tim diễn ra thầm lặng, chỉ biểu hiện bằng mệt, hụt hơi nên dễ bị bỏ qua, đặc biệt ở người đái tháo đường và người lớn tuổi. Những người có tăng huyết áp, rối loạn mỡ máu, đái tháo đường, hút thuốc lá, béo phì hoặc tiền sử gia đình bệnh mạch vành cần đặc biệt chú ý vì đây là nhóm nguy cơ cao.

Nếu gặp những triệu chứng đau tức ngực, khó thở, mệt nhanh bất thường hoặc bất kỳ triệu chứng nghi ngờ liên quan đến tim. Đừng chần chờ mà hãy đến ngay các cơ sở y tế uy tín, có bác sĩ có chuyên môn cao. 

Mọi chi tiết xin vui lòng liên hệ:

Phòng khám Đa khoa SIHG

Số 16 đường Tôn Dật Tiên, Phường Tân Hưng, TPHCM (Phường Tân Phong, Quận 7 cũ)

0902681711 - 0906801711

Cố vấn chuyên môn cho bài viết

PGS.TS.BS. Huỳnh Kim Phượng là Bác sĩ chuyên khoa Nội tổng quát – Nội Tim mạch với hơn 35 năm kinh nghiệm trong thăm khám, chẩn đoán và điều trị.
Bác sĩ từng là Trưởng khoa Trung tâm Chăm sóc Sức khỏe theo yêu cầu – Bệnh viện Chợ Rẫy, 
Hiện Bác sĩ đang giảng dạy tại Đại học Y Dược TP.HCM, Đại học Y Phạm Ngọc Thạch và Đại học Y Dược Cần Thơ đồng thời là giám đốc y khoa tại Phòng khám Đa khoa SIHG Quận 7.