Cao huyết áp là gì?

Cao huyết áp là tình trạng trị số huyết áp từ 140/90 mmHg trở lên và kéo dài, khiến tim và mạch máu phải làm việc quá sức. Bệnh này thường tiến triển một cách âm thầm, ít triệu chứng đặc hiệu trong giai đoạn đầu

Cao huyết áp nguyên phát là tình trạng cao huyết áp do nhiều nguyên nhân cộng dồn như tuổi tác, di truyền, lối sống…. Cao huyết áp nguyên phát chiếm đa số trường hợp cao huyết áp được phát hiện tại thời điểm hiện tại. 

Cao huyết áp thứ phát là huyết áp cao do một bệnh hoặc yếu tố xác định (ví dụ bệnh thận, rối loạn nội tiết, tác dụng phụ của thuốc); khi xử lý đúng tác nhân, các chỉ số huyết áp có thể được cải thiện rõ.

Gánh nặng “kẻ thầm lặng”

Cao huyết áp là vấn đề sức khỏe cộng đồng lớn, liên quan trực tiếp đến đột quỵ và bệnh tim. WHO ước tính khoảng 1,4 tỷ người 30–79 tuổi trên toàn cầu đang sống chung với tăng huyết áp (2024). Hơn một nửa trong số đó chưa được chẩn đoán hoặc chưa kiểm soát tốt.

Vì tiến triển âm thầm, nhiều người chỉ phát hiện khi đã có biến chứng như đột quỵ, nhồi máu cơ tim, suy tim, tổn thương thận hoặc mắt. Điều này lý giải vì sao đo huyết áp định kỳ và nhận biết sớm loại hình tăng huyết áp có ý nghĩa rất lớn.

Khác nhau cốt lõi giữa nguyên phát và thứ phát

Khi nào nên nghi ngờ tăng huyết áp thứ phát?

Khi bị cao huyết áp thứ phát thường có một hoặc các tín hiệu dưới đây:

• Khởi phát trước 30 tuổi hoặc sau 55 tuổi kèm trị số rất cao (≥ 160/100 mmHg).

• Tăng huyết áp kháng trị (kháng điều trị): đã dùng nhiều hơn 3 loại thuốc hạ áp mà vẫn không hạ được các chỉ số.

• Tăng huyết áp tăng vọt ở người vốn ổn định.

• Hạ kali máu, rối loạn hormon, hoặc dấu hiệu của bệnh thận.

• Ngưng thở khi ngủ (ngáy to, buồn ngủ ban ngày), hoặc đang dùng thuốc có thể làm tăng huyết áp (NSAID, steroid, thuốc tránh thai nội tiết…).

Hướng dẫn đo và theo dõi huyết áp đúng cách

Chẩn đoán tăng huyết áp đòi hỏi đo lặp lại, đúng kỹ thuật, theo dõi trị số trong nhiều ngày để tránh “đánh giá vội”. Phân loại mức huyết áp dựa trên ngưỡng 130/80 mmHg giúp thống nhất cách tiếp cận trên toàn cầu. 

Việc ghi nhật ký huyết áp tại nhà (sáng và tối trong 7 ngày) hỗ trợ bác sĩ nhận diện mô hình tăng huyết áp, phân biệt “tăng huyết áp áo choàng trắng”, và sớm nghĩ tới thứ phát nếu có dấu hiệu bất thường như trên.

Tóm lại: hiểu rõ bản chất và dấu hiệu gợi ý giúp bạn chủ động đi khám đúng lúc, đặc biệt khi nghi ngờ thể thứ phát.

Triệu chứng và cách nhận biết

Đa số người bệnh không cảm thấy gì khác thường cho đến khi huyết áp rất cao ( hoặc đã có biến chứng. Đôi khi có nhức đầu, hoa mắt, chảy máu cam… nhưng các biểu hiện này không đặc hiệu và cũng có thể gặp ở người không tăng huyết áp. Do đó, đo huyết áp định kỳ là cách đáng tin cậy nhất để phát hiện sớm.

Trong những trường hợp huyết áp tăng rất cao (≥ 160/100 mmHg), có thể xuất hiện khó thở, nhìn mờ, đau đầu dữ dội. Đây là tín hiệu cảnh báo cần đi khám ngay để phòng ngừa tổn thương cơ quan đích.

Phòng ngừa trong đời sống hằng ngày

Ăn nhạt, ưu tiên thực phẩm tươi

Giảm muối là bước nền tảng để giữ huyết áp ổn định. Tổ chức Y tế Thế giới khuyến nghị người trưởng thành ăn dưới 5g muối/ngày (tương đương <2.000 mg natri).
Bạn nên nấu ăn tại nhà, đọc nhãn dinh dưỡng, hạn chế đồ hộp, thực phẩm chế biến sẵn. Điều này giúp kiểm soát lượng muối “ẩn” trong khẩu phần.

Duy trì cân nặng hợp lý và vận động đều

Giảm vài kg cân nặng có thể kéo huyết áp xuống đáng kể. Tập thể dục mức trung bình 150 phút/tuần (đi bộ nhanh, đạp xe nhẹ, bơi lội) là lựa chọn phù hợp với đa số người.
Nếu bạn ít vận động trước đó, hãy bắt đầu với 10 – 15 phút mỗi ngày và tăng dần. Thói quen nhỏ nhưng đều đặn sẽ  bền vững hơn.

Hạn chế rượu bia, bỏ thuốc lá, quản lý căng thẳng

Lạm dụng rượu, bia khiến huyết áp dao động và khó kiểm soát. Bỏ thuốc lá giúp giảm nguy cơ tim mạch toàn diện.
Ngủ đủ giấc, thư giãn, và sắp xếp công việc hợp lý. Kiểm soát stress giúp hạn chế “ăn mặn theo cảm xúc” và cơn tăng huyết áp thoáng qua.

Dấu hiệu cần khám ngay

Nếu huyết áp nhiều lần ≥ 140/90 mmHg, kèm đau đầu dữ dội, đau ngực, khó thở, yếu liệt, hãy đi khám sớm để phòng biến chứng tim – não – thận.
Trường hợp xuất hiện nhìn mờ, choáng váng, nôn ói nhiều, lơ mơ, cần đến cơ sở y tế ngay vì có thể là tình trạng nguy cấp do huyết áp rất cao.

Tình huống gợi ý cao huyết áp thứ phát

Bạn nên gặp bác sĩ sớm để tầm soát nguyên nhân khi: phát bệnh trước 30 tuổi; trị số tăng rất cao hoặc kháng trị; hạ kali; có dấu hiệu bệnh thận; ngáy to, buồn ngủ ban ngày, ngưng thở khi ngủ; hoặc bạn đang dùng thuốc có thể làm tăng huyết áp (NSAID, corticoid, thuốc tránh thai nội tiết…).
Bác sĩ có thể đề nghị xét nghiệm máu – nước tiểu, siêu âm tim, siêu âm thận – mạch thận, điện tâm đồ, và các thăm dò khác để xác định nguyên nhân 

Kết luận

Dù là nguyên phát hay khởi phát, cao huyết áp vẫn là một trong những bệnh phổ biến trên toàn cầu, nó có thể gây tổn thương tim, não, thận và mắt nếu không được kiểm soát tốt. Điều quan trọng không nằm ở tên gọi mà ở việc bạn phát hiện sớm, theo dõi đều đặn, và duy trì lối sống lành mạnh kết hợp thăm khám định kỳ để giữ huyết áp trong ngưỡng an toàn.

Nếu bạn nhiều lần đo được trị số cao, có dấu hiệu cảnh báo (đau ngực, khó thở, yếu liệt, nhìn mờ) hoặc huyết áp khởi phát sớm/khó kiểm soát, hãy đi khám sớm để bác sĩ đánh giá và tầm soát nguyên nhân. Bạn có thể tham khảo Gói khám tầm soát tim mạch tại Phòng khám Đa khoa SIHG (đo huyết áp, đo điện tim, siêu âm tim, xét nghiệm cơ bản) để được đánh giá toàn diện và tư vấn lộ trình theo dõi phù hợp: https://www.sihg.vn/dich-vu/goi-kham-tam-soat-tim-mach.html.

Cố vấn chuyên môn cho bài viết

PGS.TS.BS. Huỳnh Kim Phượng là Bác sĩ chuyên khoa Nội tổng quát – Nội Tim mạch với hơn 35 năm kinh nghiệm trong thăm khám, chẩn đoán và điều trị.
Bác sĩ từng là Trưởng khoa Trung tâm Chăm sóc Sức khỏe theo yêu cầu – Bệnh viện Chợ Rẫy, đồng thời giảng dạy tại Đại học Y Dược TP.HCM, Đại học Y Phạm Ngọc Thạch và Đại học Y Dược Cần Thơ.
Hiện Bác sĩ là giám đốc y khoa tại Phòng khám Đa khoa SIHG Quận 7.
Xem thêm về Bác sĩ

Nguồn tham khảo
“Hypertension – Fact sheet” – WHO
“Sodium reduction” – WHO
“Reducing sodium intake to reduce blood pressure and risk of cardiovascular disease” – WHO
“Hypertension – Cardiovascular Disorders” – MSD Manuals (Professional)
“High Blood Pressure – Heart and Blood Vessel Disorders” – MSD Manuals (Consumer)
“10 Ways to Control High Blood Pressure Without Medication” – Mayo Clinic
“Blood pressure chart: What your reading means” – Mayo Clinic
“High blood pressure (hypertension) – Diagnosis & treatment” – Mayo Clinic
“Get the most out of home blood pressure monitoring” – Mayo Clinic
“Hypertension (High Blood Pressure): Symptoms and Causes” – Cleveland Clinic
“Secondary Hypertension: Causes & Symptoms” – Cleveland Clinic