Vô kinh không chỉ đơn giản là “trễ kinh lâu hơn bình thường”. Đây là tình trạng phụ nữ mất kinh nguyệt trong một thời gian dài, phản ánh sự thay đổi ở hệ nội tiết, buồng trứng, tử cung hoặc nhiều cơ quan khác trong cơ thể. Nếu bạn từng có kinh đều mà bỗng mất hẳn vài tháng, hoặc vốn kinh không đều rồi “mất luôn”, đó là dấu hiệu không nên bỏ qua.

Bài viết này giúp bạn hiểu rõ vô kinh là gì, cơ chế hình thành vô kinh ở phụ nữ và những dấu hiệu cho thấy bạn có thể đang bị vô kinh. Từ đó, bạn có thể sớm nhận biết bất thường, chủ động đi khám tại cơ sở y tế uy tín để được tư vấn kịp thời.

Vô kinh là gì?

Về mặt y khoa, vô kinh là tình trạng mất kinh nguyệt trong một thời gian dài, vượt quá giới hạn được xem là bình thường của cơ thể. Không phải mọi lần trễ kinh đều là vô kinh, nhưng nếu mất kinh nhiều tháng liên tiếp, đó là dấu hiệu cần được xem xét nghiêm túc.

Vô kinh được chia thành hai dạng chính:

• Vô kinh nguyên phát:
  Người nữ đến tuổi dậy thì nhưng chưa từng có kinh nguyệt lần nào. Thông thường, nếu đã qua tuổi dậy thì khá lâu mà vẫn không có kinh, bác sĩ sẽ bắt đầu nghĩ đến vô kinh nguyên phát và tìm nguyên nhân ở buồng trứng, tử cung, tuyến yên, tuyến giáp hoặc các yếu tố bẩm sinh.

• Vô kinh thứ phát:
  Người đã từng có kinh trước đó (chu kỳ đều hoặc không đều), nhưng sau đó mất hẳn kinh trong nhiều tháng liên tiếp. Đây là dạng vô kinh rất thường gặp ở phụ nữ trưởng thành, nhất là khi có thay đổi lớn về sức khỏe, cân nặng, tâm lý, công việc hoặc sau phẫu thuật, can thiệp sản phụ khoa.

Trong thực tế, khi phụ nữ nhắc đến “bị vô kinh”, đa số là đang nói đến vô kinh thứ phát. Tuy nhiên, hiểu đủ cả hai khái niệm giúp bạn có cái nhìn toàn diện hơn về tình trạng này.

Vô kinh sinh lý và vô kinh bệnh lý

Không phải cứ mất kinh là “có bệnh nặng”. Cơ thể phụ nữ có những giai đoạn vô kinh sinh lý, hoàn toàn bình thường:

• Mang thai:
  Khi trứng đã thụ tinh và làm tổ, niêm mạc tử cung được giữ lại để nuôi thai, chu kỳ kinh sẽ tạm dừng. Vô kinh lúc này là dấu hiệu tự nhiên của thai kỳ.

• Sau sinh và cho con bú:
  Hormone prolactin tăng cao để kích thích tiết sữa, đồng thời ức chế rụng trứng. Một số phụ nữ có kinh trở lại sớm, nhưng người khác có thể vô kinh nhiều tháng sau sinh, đặc biệt khi cho con bú hoàn toàn bằng sữa mẹ.

• Tiền mãn kinh – mãn kinh:
  Khi buồng trứng “già đi”, trứng rụng ít dần, nội tiết giảm, kinh nguyệt thưa rồi ngừng hẳn. Đây là quá trình sinh lý bình thường của cơ thể.

Ngược lại, vô kinh bệnh lý là khi mất kinh không nằm trong các bối cảnh sinh lý nói trên, hoặc kéo dài bất thường mà không có lý do rõ ràng. Khi đó, vô kinh thường liên quan đến:

• Rối loạn nội tiết, rối loạn trục dưới đồi – tuyến yên – buồng trứng.

• Bệnh lý buồng trứng (buồng trứng đa nang, suy buồng trứng…).

• Bệnh lý tử cung, cổ tử cung, dính buồng tử cung sau nạo hút thai, phẫu thuật.

• Bệnh tuyến yên, tuyến giáp, bệnh mạn tính hoặc tác dụng phụ của thuốc.

Điều quan trọng là chị em cần tự hỏi: mình có đang mang thai, cho con bú hay bước vào tuổi mãn kinh không? Nếu câu trả lời là “không”, mà vẫn mất kinh kéo dài, nên nghĩ tới khả năng vô kinh bệnh lý và sớm đi khám.

Cơ chế hình thành vô kinh ở phụ nữ

Vai trò của trục dưới đồi – tuyến yên – buồng trứng

Chu kỳ kinh nguyệt không chỉ là chuyện của riêng tử cung hay buồng trứng. Đằng sau mỗi kỳ kinh là một hệ thống điều khiển nội tiết rất tinh vi, gọi là trục dưới đồi – tuyến yên – buồng trứng.

• Vùng dưới đồi (ở não): đóng vai trò “trung tâm chỉ huy”, nhận tín hiệu từ cơ thể (stress, cân nặng, giấc ngủ, bệnh lý…) và tiết ra những hormone điều hòa.

• Tuyến yên: nhận tín hiệu từ vùng dưới đồi, tạo ra hormone kích thích buồng trứng hoạt động.

• Buồng trứng: đáp ứng lại bằng cách sản xuất estrogen, progesterone và phóng noãn (rụng trứng).

Nếu một trong ba “mắt xích” này hoạt động kém hoặc bị rối loạn, chu kỳ kinh nguyệt sẽ thay đổi: lúc thì đến sớm, lúc đến trễ, có khi thưa dần rồi mất hẳn, trở thành vô kinh.

Cơ chế rụng trứng và bong niêm mạc tử cung

Để hiểu vì sao vô kinh xảy ra, cần nắm sơ lược cơ chế rụng trứng và hành kinh:

• Trong mỗi chu kỳ, dưới tác động của hormone, buồng trứng chuẩn bị cho một nang trứng phát triển và phóng noãn.

• Song song đó, niêm mạc tử cung dày lên, giàu mạch máu, sẵn sàng đón trứng thụ tinh.

• Nếu trứng không được thụ tinh, niêm mạc tử cung sẽ bong ra, tạo thành máu kinh và được đẩy ra ngoài qua âm đạo.

Vô kinh xuất hiện khi một hoặc nhiều khâu trong quá trình trên bị “đứt gãy”:

• Không có trứng phát triển và rụng (rối loạn hoặc không rụng trứng).

• Niêm mạc tử cung không dày lên đủ hoặc không bong ra đúng cách.

• Đường ra của máu kinh bị tắc nghẽn (dị tật, dính, hẹp…).

Khi đó, dù cơ thể vẫn sinh hoạt bình thường, kinh nguyệt có thể thưa dần rồi biến mất, khiến nhiều phụ nữ lầm tưởng “có thể do cơ địa” và chủ quan.

Những yếu tố làm “đứt gãy” cơ chế kinh nguyệt

Có rất nhiều yếu tố tác động lên trục dưới đồi – tuyến yên – buồng trứng và niêm mạc tử cung. Một số yếu tố thường gặp gồm:

• Yếu tố nội tiết:

• Mất cân bằng estrogen và progesterone.

• Tăng prolactin (thường gặp ở người cho con bú hoặc có bệnh tuyến yên).

• Rối loạn hormone tuyến giáp.

• Yếu tố cấu trúc:

• Dính buồng tử cung sau nạo hút thai hoặc phẫu thuật.

• Dị tật bẩm sinh tử cung, cổ tử cung, âm đạo.

• Yếu tố từ lối sống và môi trường:

• Stress kéo dài, làm việc ca đêm, thiếu ngủ.

• Giảm cân nhanh, ăn kiêng cực đoan, tập luyện quá sức.

• Thừa cân, béo phì, ít vận động.

Những yếu tố này có thể xuất hiện đơn lẻ hoặc phối hợp, dần dần làm chệch “nhịp” điều hòa của cơ thể, dẫn đến rối loạn kinh nguyệt và vô kinh.

Xem thêm: các nguyên nhân dẫn đến vô kinh

Những dấu hiệu cho biết bạn có thể đang bị vô kinh

Khi nào được xem là vô kinh thứ phát?

Trong thực tế, phụ nữ thường khó nhớ chính xác từng ngày chu kỳ, nhưng vẫn có thể dựa vào một số mốc thời gian để tự đánh giá. Bạn có thể nghĩ đến vô kinh thứ phát khi:

• Trước đây chu kỳ tương đối đều, nhưng mất hẳn kinh từ 3 tháng trở lên.

• Trước đây kinh vốn không đều, nhưng không thấy kinh từ 6 tháng trở lên.

• Liên tục cảm giác “trễ kinh rất lâu”, thử thai nhiều lần đều âm tính.

Nếu bạn nằm trong một trong các trường hợp trên, nhất là khi không mang thai, không cho con bú và chưa đến tuổi mãn kinh, đó là dấu hiệu cần được bác sĩ đánh giá.

Các triệu chứng đi kèm cần lưu ý

Vô kinh thường không xuất hiện một mình. Nhiều phụ nữ nhận thấy cơ thể thay đổi khác thường cùng lúc với việc mất kinh:

• Thay đổi da, lông, cân nặng:

• Mụn trứng cá rõ hơn, da nhờn hơn.

• Lông mọc đậm, dài hơn ở ria mép, ngực, bụng, lưng.

• Tăng cân nhanh, đặc biệt là vùng bụng, vòng eo to.

• Triệu chứng gợi ý rối loạn nội tiết:

• Cảm giác bốc hỏa, nóng bừng, vã mồ hôi đêm.

• Khô âm đạo, đau khi quan hệ, giảm ham muốn.

• Triệu chứng nghi ngờ bệnh lý tuyến yên – nội tiết khác:

• Đau đầu kéo dài, nhìn mờ, nhìn đôi.

• Tiết dịch giống sữa ở đầu vú dù không mang thai hoặc cho con bú.

Những dấu hiệu này không chỉ gây khó chịu trong sinh hoạt, mà còn là “manh mối” giúp bác sĩ định hướng nguyên nhân khi thăm khám.

Vô kinh kéo dài bao lâu thì cần lo lắng?

Trễ kinh 5–7 ngày đôi khi chỉ là phản ứng tạm thời của cơ thể trước stress, thay đổi ăn uống, đi lại, bệnh cấp tính… Tuy nhiên, nếu:

• Mất kinh từ 3 tháng trở lên ở người vốn có chu kỳ đều.

• Hoặc mất kinh từ 6 tháng trở lên ở người vốn có chu kỳ không đều.

thì không nên tiếp tục chờ đợi với hy vọng “rồi sẽ tự hết”. Vô kinh kéo dài có thể dẫn đến:

• Rối loạn nội tiết mạn tính.

• Ảnh hưởng đến khả năng sinh sản.

• Tăng nguy cơ loãng xương, rối loạn chuyển hóa nếu liên quan thiếu nội tiết.

Càng phát hiện sớm, việc đánh giá nguyên nhân và theo dõi càng đơn giản và hiệu quả hơn.

Khi nào nên đi khám bác sĩ?

Bạn nên chủ động đi khám sản phụ khoa hoặc nội tiết khi có một trong các tình huống sau:

• Mất kinh theo các mốc thời gian kể trên, không rõ lý do.

• Vô kinh kèm theo các dấu hiệu bất thường (mụn nhiều, rậm lông, tăng cân, bốc hỏa, khô âm đạo, tiết sữa, đau đầu, nhìn mờ…).

• Vô kinh sau nạo hút thai, sau phẫu thuật tử cung, sau dùng hoặc ngưng thuốc nội tiết.

• Có kế hoạch sinh con trong thời gian tới nhưng chu kỳ kinh đang bị rối loạn hoặc mất hẳn.

Khi đi khám, bạn nên ghi lại lịch kinh trong vài tháng gần đây, mang theo danh sách thuốc đang dùng và các kết quả xét nghiệm cũ (nếu có). Những thông tin này giúp bác sĩ nắm bắt nhanh tình trạng của bạn, từ đó quyết định các xét nghiệm và bước theo dõi tiếp theo.

Kết luận

Vô kinh là tình trạng mất kinh nguyệt trong một thời gian dài, là dấu hiệu cho thấy hệ nội tiết và cơ quan sinh sản của bạn đang gặp vấn đề cần được lắng nghe. Hiểu đúng khái niệm, cơ chế hình thành vô kinh và sớm nhận ra những dấu hiệu bất thường là bước quan trọng để bảo vệ sức khỏe sinh sản về lâu dài.